عصاره گیری چیست؟
تولیدات طبیعی (Natural Products)
در دنیای پزشکی، داروهای طبیعی به عنوان یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منابع پیشگیری و درمان بیماری‌ها شناخته می‌شوند. این محصولات از زمان‌های دور به عنوان درمان‌های اصلی در برابر بیماری‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند و تاکنون تأثیر قابل‌توجهی در پیشرفت علم پزشکی داشته‌اند. داروهای طبیعی، که از منابع گیاهی، جانوری و معدنی استخراج می‌شوند، همواره نقشی کلیدی در توسعه داروهای جدید ایفا کرده‌اند. در دنیای امروز، محصولات طبیعی همچنان به عنوان منابع بسیار مهم برای تولید داروها و درمان بیماری‌ها شناخته می‌شوند.
این داروها، در واقع، ترکیبات زیست‌فعالی هستند که از گیاهان، حیوانات و دیگر موجودات زنده استخراج می‌شوند. آن‌ها به دلیل برخورداری از خواص درمانی ویژه، در پزشکی سنتی و مدرن نقش مهمی ایفا کرده‌اند. محصولات طبیعی در بسیاری از موارد برای درمان بیماری‌ها و همچنین پیشگیری از آن‌ها استفاده می‌شوند و امروزه نیز به دلیل افزایش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی و توجه جهانی به مسایل اقتصادی، استفاده از این داروها در کشورهای پیشرفته نیز رو به افزایش است.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد داروهای طبیعی این است که مقدار مواد مؤثر آن‌ها معمولاً به میزان کمی در فرمول داروها وجود دارد. این ویژگی باعث می‌شود که استخراج و جداسازی این مواد برای تولید داروهای مؤثر، امری پیچیده و در عین حال ضروری باشد. در ایالات متحده، بر اساس آمارهای موجود، حدود 49 درصد از مردم از داروهای طبیعی برای پیشگیری و درمان بیماری‌ها استفاده کرده‌اند و این روند در سایر کشورهای جهان نیز مشاهده می‌شود.
اگر میخواهید بدانید که هومیوپاتی چگونه به درمان بیماری ها کمک میکند مقاله هومیوپاتی چیست؟ چگونه به درمان بیماری کمک میکند؟ را بخوانید.
استخراج (Extraction)
استخراج اولین گام در جداسازی مواد فعال از منابع طبیعی است. این فرآیند به منظور بدست آوردن مواد مؤثره از گیاهان، حیوانات و مواد معدنی انجام می‌شود. روش‌های مختلفی برای استخراج مواد فعال از منابع طبیعی وجود دارد که هرکدام مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. استخراج با حلال، تقطیر، فشار دادن و تصعید، از جمله روش‌های رایج در استخراج هستند.
استخراج با حلال یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین روش‌ها است که در آن حلال به ماتریس جامد نفوذ کرده و مواد فعال را از آن استخراج میکند. این روش شامل چند مرحله است: ابتدا حلال به درون ماتریس جامد نفوذ میکند، سپس مواد حل‌شونده در حلال حل می‌شوند و در نهایت این مواد از ماتریس جدا شده و جمع‌آوری می‌شوند. عواملی همچون اندازه ذرات مواد اولیه، دما و مدت زمان استخراج می‌توانند تأثیر زیادی بر میزان بازده استخراج داشته باشند.
انتخاب حلال مناسب یکی از نکات کلیدی در فرآیند استخراج است. حلال‌های مختلف باید از نظر قطبیت، حلالیت، هزینه و ایمنی انتخاب شوند. به عنوان مثال، حلال‌های قطبی مانند الکل‌ها در استخراج مواد فعال برای تحقیقات فیتوشیمیایی به خوبی عمل می‌کنند. همچنین، انتخاب اندازه ذرات مناسب برای مواد اولیه نیز می‌تواند تأثیر بسزایی در بازده استخراج داشته باشد.
در روش‌های استخراج، زمان و دما نیز عامل‌های مهمی هستند که باید به دقت کنترل شوند. افزایش دما باعث افزایش حلالیت و انتشار مواد در حلال می‌شود، اما دمای بسیار بالا می‌تواند باعث تجزیه مواد فعال و کاهش کیفیت عصاره شود. از طرف دیگر، مدت زمان طولانی استخراج می‌تواند به افزایش بازده کمک کند تا زمانی که به حالت تعادل میان مواد داخل و خارج ماتریس برسد.
روش‌های مدرن استخراج، مانند استخراج با مایعات فوق بحرانی و استخراج با کمک مایکروویو، مزایای بیشتری نسبت به روش‌های سنتی دارند. این روش‌ها معمولاً نیاز به حلال‌های کمتری دارند و به دلیل زمان کوتاه‌تر استخراج و اختصاصی بودن بیشتر، بهینه‌تر هستند.
روش‌های جداسازی (Separation Methods)
پس از استخراج، مواد به‌دست‌آمده از منابع طبیعی معمولاً ترکیبی از چندین ماده هستند که برای جداسازی مواد فعال باید از روش‌های مختلف استفاده شود. یکی از مهم‌ترین روش‌های جداسازی، کروماتوگرافی است که به ویژه کروماتوگرافی ستونی برای جداسازی مواد فعال از یک مخلوط پیچیده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
جداسازی مواد فعال بسته به ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آن‌ها انجام می‌شود. انواع روش‌های جداسازی عبارتند از:
- جداسازی بر اساس ضریب نفوذ دیواره
- جداسازی بر اساس خاصیت جذب
- جداسازی بر اساس اندازه مولکولی
- جداسازی بر اساس قدرت یونی
این روش‌ها به محققان این امکان را می‌دهند که محصولات طبیعی را از مخلوط‌های پیچیده به صورت خالص استخراج کنند و برای استفاده در داروهای مختلف آماده کنند.
اسانس (Essential Oil)
اسانس یا روغن‌های اساسی محصولاتی هستند که از یک گیاه خاص استخراج می‌شوند و می‌توانند رایحه و خواص درمانی گیاهان را منتقل کنند. اسانس‌ها معمولاً از قسمت‌هایی مانند ریشه، ساقه، برگ، گل یا میوه گیاهان به‌دست می‌آیند و از آن‌ها در تولید عطرها، مواد آرایشی، صابون‌ها و حتی غذا و نوشیدنی‌ها استفاده می‌شود. همچنین از این روغن‌ها در آروماتراپی برای تسکین استرس و ایجاد آرامش استفاده می‌شود.
این روغن‌ها معمولاً از طریق تقطیر بخار یا سایر روش‌های مشابه استخراج می‌شوند. برخلاف عطرها، که معمولاً شامل مواد شیمیایی خالص هستند، اسانس‌ها به طور طبیعی از گیاهان به‌دست می‌آیند و دارای خواص شیمیایی و درمانی منحصر به فردی هستند.
آروماتراپی
آروماتراپی یکی از شاخه‌های درمانی است که در آن از ترکیبات معطر موجود در روغن‌های اساسی و عصاره‌های گیاهی برای درمان بیماری‌ها یا بهبود وضعیت روحی و روانی استفاده می‌شود. با وجود اینکه شواهد علمی در مورد اثربخشی آروماتراپی برای درمان بیماری‌های خاص محدود است، اما این روش همچنان در بسیاری از فرهنگ‌ها برای القای آرامش و کاهش استرس مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تجهیزات عصاره‌گیری
برای استخراج مواد از گیاهان و سایر منابع طبیعی، نیاز به تجهیزات خاصی است که امکان انجام فرآیندهای مختلف استخراج را فراهم میکند. برخی از تجهیزات معمول در فرآیند عصاره‌گیری عبارتند از:
- دستگاه سوکسله: این دستگاه برای استخراج مواد از گیاهان و مواد دیگر استفاده می‌شود و در بسیاری از آزمایشگاه‌ها کاربرد دارد.
- شوف بالن: برای تبخیر حلال‌ها و جداسازی مواد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- دستگاه کلونجر: این دستگاه برای تقطیر و جداسازی ترکیبات مختلف کاربرد دارد.
- پرکولاتور: برای استخراج مداوم مواد از گیاهان به کار می‌رود.
- دسیکاتور: برای خشک کردن و جداسازی رطوبت از مواد استفاده می‌شود.
- روتاری اواپوریتور: این دستگاه برای تبخیر حلال‌ها در دما و فشار پایین استفاده می‌شود.
نتیجه‌گیری
داروهای طبیعی و محصولات فعال از گیاهان، حیوانات و مواد معدنی همچنان جزء اصلی منابع درمانی به شمار می‌آیند. با پیشرفت روش‌های استخراج و جداسازی مواد مؤثره، تولید داروهای طبیعی با کیفیت و کارآیی بالاتر امکان‌پذیر شده است. استفاده از این داروها در دنیا همچنان رو به افزایش است، به ویژه در کشورهای در حال توسعه که ممکن است دسترسی به داروهای شیمیایی محدود باشد. در عین حال، استفاده از روش‌های مدرن استخراج و جداسازی، امکان دسترسی به محصولات طبیعی با کیفیت‌تر و زمان استخراج کمتر را فراهم کرده است.