طب سنتی؛ راز سلامتی در گنجینه کهن درمان

تاریخچه طب سنتی در ایران

از دیرباز، نیاز بشر به درمان و بهبود سلامتی، او را به سوی کشف و توسعه علم طب سوق داده است. این علم که از کهن‌ترین علوم بشری محسوب می‌شود، ریشه‌هایش به هزاران سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد و به صورت پراکنده در سرزمین‌هایی چون ایران (که بر اساس شواهد تاریخی خاستگاه علم طب در جهان شناخته می‌شود)، چین، ژاپن، هند، مصر و دیگر نقاط جهان شکل گرفته است. با گذشت زمان و تلاش‌های دانشمندانی همچون بقراط و جالینوس در یونان، حنین ابن اسحاق مسیحی در ایران و عراق، و ابن سینا و زکریای رازی در ایران، این دانش به‌تدریج به‌صورت علمی منسجم و در قالب طب سنتی (Traditional Medicine) درآمد.

تغییر و تحولات طب سنتی در دوران قاجار

در دوران قاجاریه، با ورود پزشکان غربی و اندیشه‌های تجددگرایانه به ایران، طب سنتی کم‌کم جای خود را به طب نوین (Modern Medicine) داد. این تغییرات با گذر زمان، شکل و شمایل تازه‌ای به خود گرفت. امروزه علم طب به شش شاخه تقسیم‌بندی می‌شود: طب رایج یا مدرن، طب سنتی، طب مکمل، طب جایگزین، طب فولکلور و طب تلفیقی. در ادامه، به بررسی دومین دسته، یعنی طب سنتی، می‌پردازیم.

طب سنتی چیست؟

بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، طب سنتی مجموعه‌ای از دانش، مهارت‌ها و روش‌هایی است که بر اساس نظریه‌ها، باورها و تجارب بومی فرهنگ‌های مختلف شکل گرفته است. این سازمان توصیه می‌کند که روش‌های طب سنتی، صرف‌نظر از این که با اطلاعات پزشکی جدید قابل توضیح باشند یا نه، برای حفظ سلامتی و همچنین پیشگیری، تشخیص، بهبود و یا درمان بیماری‌های جسمی و روانی به‌کار گرفته شوند.

یکی از ویژگی‌های برجسته طب سنتی، پیوند عمیق آن با فرهنگ و باورهای بومی است. در مناطق مختلف جهان، طب‌های سنتی گوناگونی وجود دارد که در نظریه‌ها و روش‌های درمانی، از جمله نوع گیاهان دارویی بومی و شیوه‌های دستی، با یکدیگر تفاوت دارند. آنچه نیاکان ما بر پایه تجارب و فرهنگ ایران گردآوری کرده‌اند، به‌عنوان طب سنتی ایران شناخته می‌شود. از این‌رو، طب سنتی هر کشور، مختص همان سرزمین است.

تعریف طب سنتی از منظر منابع مکتوب پزشکی ایران

در منابع مکتوب پزشکی ایرانی، علم طب، علمی معرفی شده که به واسطه آن احوال بدن انسان از نظر سلامت و بیماری شناخته می‌شود. در این علم، اگر سلامتی پایدار باشد، آن را حفظ کرده و اگر از دست رفته باشد، آن را بازمی‌یابد. نکته قابل توجه در این تعریف، اولویت حفظ سلامتی بر درمان است. این نگرش حتی فراتر از آن چیزی است که امروزه در پزشکی به‌عنوان طب پیشگیری شناخته می‌شود.

مزاج‌شناسی در طب سنتی: راهنمای جامع شناخت و تعادل مزاج‌ها

در طب سنتی، اساس پیشگیری و درمان بر مبنای شناخت انواع مزاج‌های چهارگانه است. هر فرد باید برای حفظ سلامتی و درمان خود، ابتدا مزاج پایه و سپس مزاج عارضی خود را شناسایی کند تا بتواند تغذیه و سبک زندگی مناسبی را برای خود انتخاب کند.
همچنین شما میتوانید مقاله تفاوت طب سنتی با طب مدرن را نیز بخوانید.

تقسیم‌بندی مزاج‌ها:

مزاج انسان به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:

• مزاج ذاتی (جبلی یا مادرزادی): مزاجی که فرد با آن متولد می‌شود.
• مزاج اکتسابی (عارضی یا عرضی): مزاجی که در اثر تغییر مزاج ذاتی و تحت‌تأثیر عواملی چون فصل، سن، جنسیت، محل زندگی و حالات روانی به وجود می‌آید.

در طب سنتی، اساس آفرینش و ماده تشکیل‌دهنده جهان، چهار عنصر آتش، هوا، آب و خاک هستند. هر یک از این عناصر ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند که ترکیب آن‌ها و کیفیت‌های متفاوتشان، نه نوع مزاج را به وجود می‌آورند:

• چهار مزاج منفرد: گرمی، سردی، خشکی و تری
• چهار مزاج مرکب: گرم و تر، گرم و خشک، سرد و تر، سرد و خشک
• مزاج معتدل: حالتی از تعادل که هیچ‌یک از مزاج‌های منفرد و مرکب غالب نیستند.

انواع مزاج‌های مرکب:

• گرم و خشک (صفراوی)
• گرم و تر (دموی)
• سرد و خشک (سوداوی)
• سرد و تر (بلغمی)

علائم تشخیص مزاج‌ها

برای تشخیص مزاج افراد، نشانه‌های مختلفی وجود دارد:

• مو: رشد زیاد مو نشانه خشکی بدن است، در حالی که رشد کم آن می‌تواند به دلیل کمبود خون یا رطوبت زیاد باشد.
• رنگ پوست: رنگ سفید نشان‌دهنده سردی و کمبود خون، رنگ سرخ نشان‌دهنده گرمی و فراوانی خون، و رنگ زرد مایل به سرخ نشانه گرمی زیاد است.
• شکل اندام‌ها: پهنای سینه و بزرگی اندام‌ها، باز بودن مجاری رگ‌ها، و قدرت نبض نشانه گرم‌مزاجی هستند.
• خواب و بیداری: خواب کم نشانه خشکی و گرمی، و خواب زیاد نشانه سردی و رطوبت مزاج است.
• حالات روانی: خشم، بی‌تابی، خوش‌بینی و چالاکی از نشانه‌های گرمی مزاج است.

ویژگی‌های هر مزاج

• صفراوی‌ها: لاغراندام، پوست خشک، نبض قوی، چالاک، خواب سبک، زود عصبی و زود آرام می‌شوند.
• دموی‌ها: هیکل درشت، پوست سرخ و سفید، روابط اجتماعی قوی، شجاع، ریسک‌پذیر و خوش‌رو.
• سوداوی‌ها: پوست تیره، فکر و خیال زیاد، حساس و دقیق.
• بلغمی‌ها: هیکل درشت و چاق، پوست سفید، خواب سنگین، آرام و صبور.

کلام پایانی

در این مقاله از پردیس ابن سینا دریافتیم که طب سنتی ایران با قدمتی چند هزارساله، گنجینه‌ای ارزشمند از دانش پزشکی است که با نگرشی کل‌نگر به سلامت انسان، راهکارهایی طبیعی و کم‌عارضه ارائه می‌دهد. این مکتب درمانی با تکیه بر اصول مزاج‌شناسی و استفاده از گیاهان دارویی، می‌تواند در کنار طب مدرن، نقشی مؤثر در حفظ و ارتقای سلامت جامعه ایفا کند. امروزه با افزایش گرایش جهانی به درمان‌های طبیعی، طب سنتی ایران می‌تواند با تلفیق دانش کهن و یافته‌های علمی جدید، راهکارهای مناسبی برای درمان بیماری‌های عصر حاضر ارائه دهد. با این حال، بهره‌گیری از این دانش ارزشمند باید زیر نظر متخصصان مجرب انجام گیرد.